FBS در آزمایش خون به معنی قند خون ناشتا بوده و مخفف عبارت Fasting Blood Sugar است. در ادامه به تفسیر قند خون ناشتا یا FBS در آزمایش خون می پردازیم و به سوالات متداول درباره میزان نرمال FBS و مقدار طبیعی آن در بارداری و حاملگی، علل بالا و یا پایین بودن آن و تشخیص دیابت یا بیماری قند از روی آزمایش خون پاسخ می دهیم.

FBS در آزمایش خون چیست؟

همانطور که گفته شد، FBS در آزمایش خون به معنی قند خون ناشتا بوده و مخفف عبارت Fasting Blood Sugar است. در بعضی از آزمایشگاه ها بجای FBS از عبارت FPG استفاده می شود که به معنای قند پلاسمای ناشتا و مخفف عبارت Fasting Plasma Glucose است.

هدف از این آزمایش، سنجش میزان گلوکوز خون است. گلوکز همان قند خون بوده که نوعی کربوهیدرات است و توسط سلول ها و به عنوان یک منبع انرژی مصرف می شود. سلول های بدن (بجز مغز و گلبول های قرمز) با کمک هورمونی به نام انسولین، گلوکز خون را مصرف می کنند.

در بیماران مبتلا به دیابت یا مرض قند، انسولین به میزان کافی تولید نمی شود و یا انسولین تولید شده عملکرد مناسبی ندارد و سلول های بدن نمی توانند با استفاده از آن، قند موجود در خون یا همان گلوکز را جذب و مصرف کنند و بنابراین قند خون افزایش پیدا می کند.

شرایط آزمایش قند خون ناشتا یا FBS چیست؟

همانطور که از اسم این آزمایش پیداست، فرد باید پیش از انجام آزمایش حداقل به مدت 8 ساعت ناشتا باشد و هیچ چیز جز آب مصرف نکرده باشد. در این آزمایش باید خون از ورید گرفته شود، بنابراین این آزمایش نباید با سنجش خون با گلوکومتر جایگزین گردد.

تفاوت گلوکومتر و آزمایش قند خون ناشتا در چیست؟

بسیاری از افراد در خانه با استفاده از دستگاه گلوکومتر اقدام به سنجش قند خون خود می کنند. باید بدانید که این روش با آزمایش قند خون ناشتا تفاوت هایی دارد، از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. در روش سنجش قند خون با گلوکومتر، فرد ناشتا نیست و در هر زمانی از شبانه روز این کار را انجام می دهد. اما در آزمایش خون FBS فرد حتما باید ناشتا باشد، یعنی حداقل 8 ساعت پیش از انجام آزمایش از مصرف هرگونه ماده غذایی بجز آب خودداری کرده باشد.
2. در گلوکومتری، قند خون مویرگ های انتهایی انگشتان سنجیده می شود. در این روش فرد با استفاده از یک لانست یا سوزن، برش کوچکی بر روی نوک انگشت خود ایجاد کرده و یک قطره خون را روی کیت مخصوص دستگاه گلوکومتر ریخته و بلافاصله قند خون وی توسط دستگاه گلوکومتر سنجیده می شود. اما در آزمایش FBS، خون وریدی توسط سرنگ و مستقیم از ورید مرکزی دست گرفته شده و درون لوله آزمایش ریخته می شود و قند خون توسط دستگاهی مخصوص که به مراتب دقیق تر از گلوکومتر خانگی است، سنجیده می شود.

هدف پزشک از چک کردن FBS در آزمایش خون چیست؟

هدف اصلی از چک کردن FBS در آزمایش خون بررسی ابتلای بیمار به دیابت قندی (نوع 1 یا نوع 2) می باشد.

در واقع این آزمایش یک نوع آزمایش غربالگری و ابتدایی است که به آسانی و سریع و نیز با هزینه اندک می تواند به پزشک بگوید که آیا بیمار مبتلا به دیابت یا همان مرض قند هست یا خیر و اینکه آیا در خطر ابتلا به این بیماری می باشد یا نه.

در بعضی موارد هدف از چک کردن FBS، بررسی ابتلا به هیپوگلیسمی (قند خون پایین) می باشد. البته این آزمایش برای بررسی هایپوگلایسمی روتین نیست زیرا کاهش قند خون اساسا اثرات و علائم واضح و مشخصی دارد و بیماری که دچار این علائم می شود، بلافاصله باید قند خون وی را با گلوکومتر اندازه گیری کرد و درصورت پایین بودن قند خون، درمان لازم را که همان تجویر سرم قندی است انجام داد.

آزمایش FBS در بارداری

برای تشخیص دیابت بارداری معمولا از آزمایش FBS استفاده نمی شود. بلکه بجای آن از تستس تحمل گلوکز یا GTT که مخفف عبارت Glucose Tolerance Test است استفاده می شود. این آزمایش در همه مادران باردار که در سن حاملگی 26 تا 28 هفته هستند باید انجام شود.

مادران بارداری که سن بیشتر از 30 سال دارند، مبتلا به چاقی هستند، سابقه خانوادگی ابتلا به دیابت دارند و یا در بارداری قبلی خود به دیابت حاملگی مبتلا شدند به شدت در خطر ابتلا به دیابت بارداری هستند و باید حتما تست GTT را انجام دهند.

میزان نرمال FBS در آزمایش خون

میزان نرمال FBS در آزمایش خون در یک فرد بالغ 70 تا 100 میلی گرم در دسی لیتر می باشد. حتما باید قند خون ناشتا تحت شرایطی که گفته شد اندازه گیری شود تا نتایج حاصل از آن قابل اعتماد باشد.

میزان بالای FBS : دلایل و اهمیت آن

اگر در آزمایش قند خون، FBS از 100 میلی گرم در دسی لیتر بیشتر شد به معنی افزایش قند خون می باشد که علل مختلفی دارد.

• اگر FBS بین 100 تا 125 میلی گرم در دسی لیتر باشد به آن وضعیت پیش دیابتی یا پره دیابت گفته می شود.
• اگر FBS بیشتر از 126 میلی گرم در دسی لیتر باشد یعنی بیمار به دیابت مبتلاست (حتما آزمایش باید 2 بار تکرار گردد و صرفا با یک بار بالا بودن نباید برچسب دیابتی بودن به بیمار زد).

از جمله عللی که بجز دیابت باعث افزایش قند خون ناشتا می شوند، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

شرایط آزمایش قند خون ناشتا به درستی رعایت نشده است

همانطور که گفته شد باید بیمار پیش از انجام آزمایش حداقل به مدت 8 ساعت ناشتا باشد. حال اگر این مورد رعایت نشده باشد ممکن است قند خون ناشتا (FBS) بیشتر از حد نرمال یا طبیعی آن (یعنی بیشتر از 100 میلی گرم در دسی لیتر) گزارش شود.

بیماری هایی که باعث افزایش قند خون می شوند

بعضی بیماری های دیگر بجز مرض قند یا دیابت نیز می توانند باعث افزایش قند خون ناشتا می شوند. از جمله این بیماری ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اختلالات پانکراس یا لوزالمعده از جمله سرطان پانکراس، تومورها و التهاب پانکراس یا پانکراتیت
• سندرم کوشینگ
• اختلالات غده تیروئید از جمله هیپرتیروئیدی یا پرکاری تیروئید
• شرایط استرس نظیر سوختگی، عمل های جراحی، تروما، سکته مغزی و قلبی
• تغذیه وریدی یا TPN
• عفونت ها
• افزایش هورمون رشد و آکرومگالی

داروهایی که باعث افزایش قند خون می شوند

برخی داروها و سموم نیز می توانند باعث افزایش قند خون شده و در آزمایش FBS اختلال ایجاد کنند. از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کورتیکواستروئیدها
• داروهای ادرارآور یا دیورتیک ها
• آسپرین
• داروهای ضدبارداری خوراکی (OCP)
• داروهای ضدجنون (آنتی سایکوتیک ها)
• لیتیوم
• فنی توئین
• اپی نفرین
• داروهای ضدافسردگی سه حلقه ای (TCA)
• هورمون ها

میزان پایین FBS در آزمایش خون : علل و اهمیت آن

پایین بودن FBS در آزمایش قند خون معمولا رخ نمی دهد. با این حال در بعضی موارد ممکن است که مقدار آن از 70 میلی گرم در دسی لیتر کمتر شود که در این صورت بیمار به هیپوگلیسمی مبتلاست. البته این وضعیت معمولا مزمن نیست و بصورت گذرا ایجاد شده است.

از جمله علل کم بودن قند خون ناشتا می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مصرف بیش از حد انسولین : این وضعیت یکی از شایع ترین دلایل کاهش قند خون است. بیماران دیابتی که انسولین مصرف می کنند در صورتی که بیش از حد تجویز شده انسولین تزریق کنند یا پس از تزریق انسولین، وعده غذایی خود را مصرف نکنند و یا ورزش شدید انجام دهند ممکن است دچار افت قند خون شوند.
• سوتغذیه و گرسنگی شدید
• کم کاری غده هیپوفیز
• کم کاری تیروئید یا هیپوتیروئیدی
• بیماری آدیسون یا کم کاری آدرنال
• بیماری های کبدی
• سوء مصرف الکل
• تومور انسولینوما : نوعی تومور پانکراس است که با تولید بیش از حد انسولین باعث افت قند خون می شود.
• بیماری های کلیوی

خطرات و عوارض آزمایش قند خون ناشتا

تست FBS بسیار کم خطر و بی خطر است و اساسا عارضه ای ندارد. بیشترین عوارض و خطرات آن مربوط به پروسه گرفتن خون می باشد. از جمله عوارض مرتبط می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ناتوانی در پیدا کردن رگ و ایجاد زخم های متعدد
• خونریزی
• استفاده از سرنگ آلوده
• عفونت
• هماتوم یا تجمع خون در زیر پوست

البته موارد گفته شده بسیار نادر هستند و جای نگرانی وجود ندارد.

بنابراین FBS در آزمایش خون به عنوان یک تست غربالگری برای ابتلا به دیابت یا مرض قند استفاده می شود که میزان نرمال، بالا یا پایین بودن آن می تواند نشان دهنده بیماری های مختلفی باشد که مهم ترین دلیل بالا بودن آن ابتلا به بیماری دیابت است.

البته روش های متعددی برای تشخیص دیابت وجود دارد که یکی از متداول ترین آن ها همین تست قند خون ناشتا می باشد که اگر قند خون بیشتر از 126 باشد و پس از یک بار تکرار تایید شود، ابتلا به بیماری دیابت مطرح می گردد. از روش های دیگر تست قند خون می توان به چک HbA1c، تست های تحمل گلوکز اشاره کرد که در مطالب جداگانه ای مورد بررسی قرار گرفته اند.

همچنین در مقاله ای که در سال 2010 منتشر شد، نشان داده شد که آزمایش FBS بهتر از HbA1c می تواند افراد دیابتیک را از جمعیت معمول افتراق دهد و تست قابل اعتمادتری است.